Ñuu cháa sáa’ tana
Suani ni chaari
nu tutu ni nakutauri nuñaa
Jasíi ñaa
ncháa’n
Ja ni sáa tana
nji ndéyu nu ni yuuri
Ni nkári njiña
ja jini xaaña
Na ni jíkaña ini
yuku nji nu xawa vixa
Ini sáu, viko
nú’u nji nu ka kúíni jíkaña
Kajatáña nji ntikandíi,
nji tachi te njí yoo ndiyi.
Yuu, yiti, ñúu
nji ncha xáa’n
Jíkaña nu nayiu kú’
Stútuña ntáa
kui, yuku váa’ nji ndiwi
Kuntaña nu ntóo-ña,
nu pañu-ña te, nu sámaña
Ja na chintéeñan
na va’ saña tana nu ñuu ntau.
Ja jini xáa’n jináa
chi tú jíniyo
Ja chaku xáa’n
jinade kú ja chísa’ide’
Ja jínede xáa-de
kú ja ni io táu anáa’
Nu kéntade ndúaa
nkade nji ía
Nkade nji ía nu
chúde tánade
Cháa-kú ndetátude
nu yuuu, made nkade nji ía
Cháa ja sa’ tana
nteede nu kenta ntikandíi
Cháa ja sa’ tana kúa’n
ji-ná’ nu andiwi
Cháa ja sa’ tana
nká’n-ká’n nu kaku ntikandíi
Jíkade sáu, tú jíkade kaaa
Nakotaude nu nana ñúu
Chi ni stutu ntatiun nu
ñúu
Chi vai inka kuia te
kuntatuyo inka jinu
Nu ini ichi ni jítari vá’a
Chi onte jika kancháa ñuu
kanu-ri
Chi ja jini xáa’n kaku ini
ñúu
Chi ntivii ja jini xáa’
sade iin viko ja kenta ini mañu yuku
Ja nkáa’-ri táa’n nu ini
ndua vee
Nu yunu kuí, nu nuyuja te nu
yunu ntoko
Nu nducha kanu, xawa te nu
io ichi kanu
Ja nkáa’-ri ntúkuiñi nu
ñuu-ri
Nu cháa sáa tana anáa
Nu yo’o ja kenta ini mañu
yuu
Kúa’n te ni naa nu ja-kúaa
nu ini ía
Nu na-yuni kancháa chi vai
numana
Lúu já’a xiko nji ntú’un
ja sáa inka tiu’n
Ñuu sau ja jini xáa’n
Sée viko andiwi
¿Nteesaa kuachi tá’a-ro?
Jíka vai cháa nji kuaa
ña’un
¿Nteesaaa sée ni skuítaro?
Na ni io kuachi nu ñuu-ro
ía
Luu xáa káa yuku kanu-ro
Kú vina nji ntivii kiwi
Nakaka ñuu kuachi
Nkúa nji cháa sáa tana nu
satiude
Ka’t+’n yunu ía-ro te ndaaa
nu yuku
Skuita onte ñuuaa yuku ía
Yau stila, ita xii, t+ka’a
Ita tikantíi nji tikunchi
Kúa’n ndaaro ja saa tana
Te chintée nu ñuu-ro na
vaá’ na kenta te má’n tú kúia-ini
Ñuu kúni-ri xáa
Ndivíi cháa saa tana ndua
Kuáa-ni iin tuú’n xáau nu víko-yo
anáa
Suni ntivii nayiu saa tana
Chi kuntatu nayiu ñuu-yo
Nu ntivii kuia ja vai
Nana ñúu
Ñúu kanu
Sía na va’á kua’nu yuku
Na já’ nuro te na kenta ita
Na kusik+i ni nji ntaxii
stúu’n
Te nji tisáa xíi
Nteche nu andiwi ñuu-mari
Te ntukuiñi s+k+i yau
S+k+i yunu kui nji yunu
tichi
káá’n-nini iin tú’un na-
va’a ma chintée inide jinade
te na vá’a cháa sáa tana na
nunkoo jítide
kus+i-ínide chíi ntikandíi
Sade tana nji yoko-de
Onte na nant+í kueé ja
ntikúia-ini.
Pueblo de curanderos
Solo escribí agradeciendo
a la humilde morena
La que curó con
lodo mis espantos
Hablé a la
curandera de sus facultades
Cuando entre
montes y barrancos húmedos caminaba
Entre lluvias,
neblina y atardeceres frecuentaba
Lidiando con las
sombras, con vientos y con la luna muerta.
Piedras, velas,
tierra y aguardiente
Solicita a la
gente enferma
Reúne hojas
verdes, hierbas buenas y unos huevos
Lleva consigo en
su tenate, en su rebozo y entre su blusa
Su pasión por
sanar y curar al pueblo pobre
Sus
conocimientos son un misterio
Su larga vida es
un enigma
Su sabiduría es
una herencia prodigiosa
Ora antes de
salir al campo
Ora antes de
aplicar sus remedios
Ora mientras su
paciente descansa en el petate
Los curanderos observan
el ocaso
Los curanderos
viajan en el espacio
Los curanderos
saludan al sol naciente
Piden lluvia y
no heladas
Agradecen a la
madre tierra
Por las cosechas
de sus campos
Por otro año de
esperanzas
En el camino
canté de buena suerte
La lejanía de mi
pueblo grande
Por su sabiduría
que nace de la tierra
Por sus
tradiciones emergidas de las montañas
Mi voz ha
retumbado en las cañadas
En los encinos,
ocotes y en los zapotales
En los ríos,
zanjas y en los caminos reales
Mi voz realza a
mi pueblo
A los curanderos
ancestrales
A la raíz que
brota entre las rocas
Viaja y se
pierde en la noche mística
Del silencio soñoliento
De la fragancia plácida
con encantamiento
Pueblo sabio de
las lluvias
Hijos de las
nubes altas
¿Cuántas
tempestades has sufrido?
De los extraños
y de las viejas noches
¿Cuántos hijos
has perdido?
En las batallas
de tu pueblo santo
En tus adorados
cerros altos
De tu presente y
de tu eterno amado espíritu
Avanza pueblo
guerrero
Acompaña a los
curanderos en su jornada
Toma tu báculo y
sube a la montaña
Cultiva en lo
alto las hierbas santas
Sábila, pericón, laurel
Girasol y
papalomé
Extiende tus
manos terapéuticos
Y salva a tu
pueblo de las tristezas
¡Oh pueblo
querido!
¡Oh curanderos
de los campos!
Aviva a nuestra
cultura ancestral
También a los
populares curanderos
Que la esperanza
está latente
Por todos los tiempos
venideros
¡Oh madre tierra!
¡Oh Pueblo
grande!
Permite que las
hierbas crezcan
Que lleguen a ti
y florezcan
Que jugueteen con el cascabel irradiante
Y con los
pájaros azules
Vuela por los
aires pueblo mío
Y pósate sobre
los magueyes
Sobre encinos y aguacatales
Lanza mensajes
de aliento
Y que los
curanderos se postren
Jubilosos bajo
el sol ardiente
Lanzando vahos
de curación
Hasta
desaparecer la melancolía
Doliente.
Jaime Amador
Aparicio Ramírez