lunes, 10 de agosto de 2020

Pueblo de curanderos

 

Ñuu cháa sáa’ tana

Suani ni chaari nu tutu ni nakutauri nuñaa

Jasíi ñaa ncháa’n

Ja ni sáa tana nji ndéyu nu ni yuuri

Ni nkári njiña ja jini xaaña

Na ni jíkaña ini yuku nji nu xawa vixa

Ini sáu, viko nú’u nji nu ka kúíni jíkaña

Kajatáña nji ntikandíi, nji tachi te njí yoo ndiyi.

 

Yuu, yiti, ñúu nji ncha xáa’n

Jíkaña nu nayiu kú’

Stútuña ntáa kui, yuku váa’ nji ndiwi

Kuntaña nu ntóo-ña, nu pañu-ña te, nu sámaña

Ja na chintéeñan na va’ saña tana nu ñuu ntau.

 

Ja jini xáa’n jináa chi tú jíniyo

Ja chaku xáa’n jinade kú ja chísa’ide’

Ja jínede xáa-de kú ja ni io táu anáa’

Nu kéntade ndúaa nkade nji ía

Nkade nji ía nu chúde tánade

Cháa-kú ndetátude nu yuuu, made nkade nji ía

 

Cháa ja sa’ tana nteede nu kenta ntikandíi

Cháa ja sa’ tana kúa’n ji-ná’ nu andiwi

Cháa ja sa’ tana nká’n-ká’n  nu kaku ntikandíi

Jíkade sáu, tú jíkade kaaa

Nakotaude nu nana ñúu

Chi ni stutu ntatiun nu ñúu

Chi vai inka kuia te kuntatuyo inka jinu

 

Nu ini ichi ni jítari vá’a

Chi onte jika kancháa ñuu kanu-ri

Chi ja jini xáa’n kaku ini ñúu

Chi ntivii ja jini xáa’ sade  iin viko ja kenta ini mañu yuku

 

Ja nkáa’-ri táa’n nu ini ndua vee

Nu yunu kuí, nu nuyuja te nu yunu ntoko

Nu nducha kanu, xawa te nu io ichi kanu

Ja nkáa’-ri ntúkuiñi nu ñuu-ri

Nu cháa sáa tana anáa

Nu yo’o ja kenta ini mañu yuu

Kúa’n te ni naa nu ja-kúaa nu ini ía

Nu na-yuni kancháa chi vai numana

Lúu já’a xiko nji ntú’un ja sáa inka tiu’n

 

 

Ñuu sau  ja jini xáa’n

Sée viko andiwi

¿Nteesaa kuachi tá’a-ro?

Jíka vai cháa nji kuaa ña’un

¿Nteesaaa sée ni skuítaro?

Na ni io kuachi nu ñuu-ro ía

Luu xáa káa yuku kanu-ro

Kú vina nji ntivii kiwi

 

Nakaka ñuu kuachi

Nkúa nji cháa sáa tana nu satiude

Ka’t+’n yunu ía-ro te ndaaa nu yuku

Skuita onte ñuuaa yuku ía

Yau stila, ita xii, t+ka’a

Ita tikantíi nji tikunchi

Kúa’n ndaaro ja saa tana

Te chintée nu ñuu-ro na vaá’ na kenta  te  má’n tú kúia-ini

 

Ñuu kúni-ri xáa

Ndivíi cháa saa tana ndua

Kuáa-ni iin tuú’n xáau nu víko-yo anáa

Suni ntivii nayiu saa tana

Chi kuntatu nayiu ñuu-yo

Nu ntivii kuia ja vai

 

Nana ñúu

Ñúu kanu

Sía na va’á kua’nu  yuku

Na já’ nuro te na kenta ita

Na kusik+i ni nji ntaxii stúu’n

Te nji tisáa xíi

 

Nteche nu andiwi ñuu-mari

Te ntukuiñi s+k+i yau

S+k+i yunu kui nji yunu tichi

káá’n-nini iin tú’un na- va’a ma chintée inide jinade

te na vá’a cháa sáa tana na nunkoo jítide

kus+i-ínide chíi ntikandíi

Sade tana nji yoko-de

Onte na nant+í kueé ja ntikúia-ini.

 

Pueblo de curanderos

Solo escribí agradeciendo a la humilde morena

La que curó con lodo mis espantos

Hablé a la curandera de sus facultades

Cuando entre montes y barrancos húmedos caminaba

Entre lluvias, neblina y atardeceres frecuentaba

Lidiando con las sombras, con vientos y con la luna muerta.

 

Piedras, velas, tierra y aguardiente

Solicita a la gente enferma

Reúne hojas verdes, hierbas buenas y unos huevos

Lleva consigo en su tenate, en su rebozo y entre su blusa

Su pasión por sanar y curar al pueblo pobre

 

Sus conocimientos son un misterio

Su larga vida es un enigma

Su sabiduría es una herencia prodigiosa

Ora antes de salir al campo

Ora antes de aplicar sus remedios

Ora mientras su paciente descansa en el petate

 

Los curanderos observan el ocaso

Los curanderos viajan en el espacio

Los curanderos saludan al sol naciente

Piden lluvia y no heladas

Agradecen a la madre tierra

Por las cosechas de sus campos

Por otro año de esperanzas

 

En el camino canté de buena suerte

La lejanía de mi pueblo grande

Por su sabiduría que nace de la tierra

Por sus tradiciones emergidas de las montañas

 

Mi voz ha retumbado en las cañadas

En los encinos, ocotes y en los zapotales

En los ríos, zanjas y en los caminos reales

Mi voz realza a mi pueblo

A los curanderos ancestrales

A la raíz que brota entre las rocas

Viaja y se pierde en la noche mística

Del silencio soñoliento

De la fragancia plácida con encantamiento

 

Pueblo sabio de las lluvias

Hijos de las nubes altas

¿Cuántas tempestades has sufrido?

De los extraños y de las viejas noches

¿Cuántos hijos has perdido?

En las batallas de tu pueblo santo

En tus adorados cerros altos

De tu presente y de tu eterno amado espíritu

 

Avanza pueblo guerrero

Acompaña a los curanderos en su jornada

Toma tu báculo y sube a la montaña

Cultiva en lo alto las hierbas santas

Sábila,  pericón, laurel

Girasol y papalomé

Extiende tus manos terapéuticos

Y salva a tu pueblo de las tristezas

 

¡Oh pueblo querido!

¡Oh curanderos de los campos!

Aviva a nuestra cultura ancestral

También a los populares curanderos

Que la esperanza  está latente

Por todos los tiempos venideros

 

¡Oh madre tierra!

¡Oh Pueblo grande!

Permite que las hierbas crezcan

Que lleguen a ti y florezcan

Que jugueteen  con el cascabel irradiante

Y con los pájaros azules

 

Vuela por los aires pueblo mío

Y pósate sobre los magueyes

Sobre  encinos y aguacatales

Lanza mensajes de aliento

Y que los curanderos se postren

Jubilosos bajo el sol ardiente

Lanzando vahos de curación

Hasta desaparecer la melancolía

Doliente.

Jaime Amador Aparicio Ramírez