VOCABULARIO MIXTECO
(Variante lingüística de la Mixteca Alta y de la Montaña de Guerrero)
Abajo: Ichi chíi
Abeja: Ñuñu
Abuela: Nana xita, nana ñu
Abuelo: Tataxi, tata ñu
Acametla: Ñuu Ndiva
Ácido (agrio): Iya, íá
Agarrará: Tiin, tíin
Agua: Tikúi, nducha, ndute, rrukui, tikuii
Aguacate: Tichi
Águila: Ntía choko
Ahijada: Ya xeyun, se’e nducha
Ahijado: Xe yun, se’e nducha
Aire: Tachi, taxi, kajín
Ajenjo: Yuku maistra
Alacrán: Tisuma, tisu’ma
Algodón: Kachi
Amarillo: Ja-nkua’n, kuaan
Anciana: Pe’e
Anciano: To’o, pe’lo
Anillo: Xe’e
Animal: Kiti, kitsi, ki’tsi
Anoche: Kuni
Anona: Ntoko iñu
Año: Kuía, kuiya
Apúrate: Yáchiro
Apúrese: Yáchini
Arado: Latu
Araña: Tindoo
Árbol de copal: Tnokutu
Árbol: Yunu, Yito, Ntuu.
Árboles: Itu kui’i
Ardilla: Kuañu, Ntikuain.
Arma chica: Nujíi luli
Arma grande: Nujíi kánu
Arma: Nujíi
Armadillo: Yakuín
Artículo (categoría): Ndiyo
Atardecer: Kuaa
Autoridades: Na Chiñu
Avispa: Yoko, choko, tiyiko,tyoko
Ayer: Kuni, iku
Ayudar: Chindeé
Azul marino: Indi’i
Azul: Janchaá
Bajo: Tixi, chí
Banco: Teyu
Bandera: Sama íi
Barrenito: Yuku tinki
Basura: Xe’e, mi’in
Bellota: Chi’nki, chin’nki
Bien: Vii
Bisabuela: Nana xikua
Bisabuelo: Tata xikua
Blanco: Ja-nkuiji
Boca: Yú-ú, yu’u
Bofe: Chama, tichama
Bolsa: Yitin, la’mpa
Bonito: Luu, luvi, livi
Borrego: Rríi, rí, levo, ndikachi, mpee
Borreguito/ta: Ndikachi luluu, lelu luli
Borreguito: Lelu
Bota: Ntija suku
Búho: Tiñuu
Buitre: Laita, loti
Burro: Vorro, vurru
Caballo: Kuayu, Kuayi, Kuei, kuay
Cabeza: Xini, xiní
Cable: Tuchi
Cacalote: Tikaka
Cadera: Ka’a, tsi’ndi
Café (color): Jayáa
Cal: Kaka
Calabacita tierna: Yiki luluu
Calabaza: Yiki, ikin
Calmado: Taxin
Cama: Jito, xito
Camino: Ichi
Camisa: Koto
Camote: Ña’mi
Campana: Kaá
Cangrejo: Tioo
Canta: Jita, xita
Cantará: Kata
Caña de azúcar: Nido
Capulin de coyote: Nte’e vá’u
Capulin: Nte’e titú’n
Cara: Núu
Caracol: Kola yee
Carbón, hollín: Toon
Cargará: Kuiso
Carne: Koño, kuñu
Casa: Ve’e
Cáscara: Soo
Cazuela: Tija’an
Cebolla: Tikomi, ntiki
Ceniza: Yaa, ima
Centro: Ma’ñu
Ceñidor: Tnani
Cepillo o peine: Kuika, kuka
Cerebro: Meke
Cerrará: Nakasi, ni-nakasi
Cerro alto: Yukuninu
Cerro de la garza: Yuku sami
Cerró: Ni-kasu
Ciego: Kuaa
Ciénaga: Ndo’yo
Cinturón: Sinchu
Círculo o aro: Tikuita
Ciruela: Tikava
Cobija: Tikachi, Soo
Cocer: Kaku
Codorniz: Kañú
Cola de ardilla (yerba): Yuku suma kúañu
Cola: Suma, su’ma
Colibrí: Ncho’o
Collar: Jdiki
Comal: Xiyo, jíoo
Come: Yeé, xáxi
Comerá: Kee, kaxi
Comezón (de): Káta
Comezón (dio): Kata
Con: Xi’in
Conejito: Iso lu’lu, iso luli
Conejo: Leko, iso, leso, leju, leku
Corazón: Añu
Corre camino: Sú’un
Correcaminos: Su’un
Correr: Kunu
Cortar: Te’nde, Ká’ncha
Coyote: Va’u
Cristo: Iva yo’o
Cuando: Ama
Cuarenta: Ú-xiko
Cuatro: Komi, ku’un
Cucaracha: Tikoo, titée
Cuchillo: Yuchi
Cuello: Suku
Cuervo: Tikaka
Cuidado!: Viini
Cuñada: Xanu, janu
Cuñado: Kaka, Kása’
Chango: Machí’n
Chapulin: Tika, Chika.
Chayote: Naña iñu
Chicle: Tisiwi, kutú
Chile seco: Ya’a ichi, Ya’a yichi
Chile verde: Ya’a kuii
Chile: Ya’a
Chirimoya o guanábana: Ndoko iñu
Chirimoya: Ndoko, ntoko
Chivo: Ndixíu, Tucha, litu, ndixi
Dama: Ñaa
Deidad: I’ya, ía
Delante: Nuu
Dentro: Ini
Despacio: Kueni, kuee
Día del trabajo: Kiwi saa tiñu, Kivi sa’a tiñu
Día: Kiwi, Kivi
Diamante: Yuu luu íi
Dieciocho: Xa’un uni
Dieciséis: Xa’un iin, ja’un iin
Diente: Nú'u
Diente de león:Yuku nuu ntikaá
Diez: Uxi
Dijo: Achi
Dinero: Xu’un
Doce: Uxi uvi, Uxi uu
Dormirá: Kusun
Dos: Yovi, uvi, úu
Duerme: Kisin, kixi
Dulce: Vixi
Durazno: Nte’e trasnu
Durmió: Nikixin, nikixi
Él: Meera, da no’o, may, miite, miina, iníive, mííya, miírá
Elefante: Yi’i.
Elote tierno: Isa
Elote: Ndixi
Ella: Maña, miña
Ellos: Na k’a, mena, meema, taka’o, naakaa, miina, naíikaa, míina, na ka’a
Enano: Le’mpo
Enfermedad: Kúe’e
Entenada: Xi kua nutavia
Entenado: Xi kua nutavira
Epazote: Mino, minu
Escuela: Ve’e saa kua’a, Ve’e skua’a
Espiga: Tichi
Espina: Iñu
Estómago: Chii,tixio
Estrella: Kimi
Fierro: Kaa
Fiesta: Viko
Flor: Ita, yita
Flores: Ita kóo
Frijol: Nduchi
Frió: Vi-ji
Fruta: Kui’i, ja vixi
Fuego: Ñúu
Gallina: Chuki, Ndusi.
Gallo: Líi, Chele, lo’o, lí’i, chitó’o, chelee, micho
Garganta: Suku
Garrafón: Lampa
Garza: Samu, sami, vando
Gatito: Vilu luluu, vilu luli
Gato: Vilu, Chitú, masa, mixtun
Gavilán: Nxía, xíña
Gente: Naa, tóo, nayiu, ñayivi
Girasol: Ita tikantíi
Golondrina: Tiliki
Granada: Chi’lo, tichiloo
Grande: Ka’nu, kanu, ka’no, chee
Granizo: Ñiñi
Grillo: Nbririr, mprii, tikoso, ndilala
Guajilote: Chicha
Guajolota: Sana, Koni.
Guajolote: Kolo, tiuun
Guayaba: Tíkua yuu
Guerra: Kuachi
Guinda: J-kuáa ti-jatu
Guitarra: Ñuu, yaa
Gusano de tronco seco: Tikoko
Gusano: Tintaku, tikuxi
Hay: Iyo, io
Hermana: Kuvi, kú'
Hermano: Kuavai, ñani, kuva
Hierba buena: Minu xtila
Hierba: Yuku
Hígado: Stajáa
Higo: Márkexe.
Hija: Se’e, Se’e si, Jaiya.
Hijo: Se’e, Se’e yi, Ja’i.
Hoja de guayaba: Ntaa tíkua yuu
Hombre: Táa, tiaa
Hombro: Choo’
Hongo: Xi’i, jí’i
Hormiga arriera: Tioko arriera
Hormiga: Tsikoño’o, tioko, choko
Horno: Xitun
Huajuapan: Nidee
Huarache: Ndijan, Ndija
Hueso: Yiki, leke
Huevo: Tivi, ndiwi
Huipil: Xikon
Humo: Ñu’ma
Iglesia: Ve’e ñu’ú
Intestino delgado: Jiti ntíi
Intestino grueso: Jiti kanu
Jabón: Nama
Jacomistle: Ñukui vilu
Jaguar: Nchika’a
Jaquimilla: Tiñii
Jarro: Tintóo, Tindo’o
Jarro grande: Tintóo kanu
Jícara: Yaji
Joya: Chi’ma
Juega: Sisiki
Jugamos: Kusíkiyo
Lagartija: La na’ña, vilo
Laguna: Mini
Largo: Kani
Laurel: Tika'a
Leche: Sikui
Lejos: Jika
Lengua: Yaa, sa’an
Leña: Nduku, Titno, ntuku
León: Ndikáa.
Libro mixteco: Tutu Tu’un Savi
Lima: Tikuaa xendu
Limón: Tikuaa iya, Tikuaa ía
Lobo: Kuiñi
Luna: Yoo, ñundyii
Luz (fuego): Ñúú, ño’o
Llama: Kana
Llamará: Nákána
Lloverá: Kuun
Lluvia: Sáu, savi
Madrastra: Xii tavi
Madre (su): Nanei
Madrina: Sioli, xiun, nálina
Maestra: Ñaa jini xán nstáa
Maestro: Cháa jini xan nstáa
Maguey: Yau
Maíz: Nuní, nuni, nuñi
Mamá: Ná, Na’na.
Mano: Ndá’a, Ntá'a
Manteca: Xa’an
Manzanilla: Yuku mansaniya
Mapache: Ma’a, tima’a
Mariposa: Tikiva, tikuve, tikuva
Masa: Ñujan, yuja’n
Mazorca: Niñi, nii
Mecapal (mecate ancho): Watu, Yó’o
Medicina: Tana, tatan, tata
Medio hermano: Kuva tavi
Melón: Tinumi
Menea, menear: Ñuu
Metate: Yoso
México: Ñuu ko’yo
Miel: Ñoño
Milpa: Itu
Mira: Xito, ntero
Miró: Xito, ni ntee
Mitad: Sava
Mixteco: Savi, sa sáu’n
Mono: Ndikoso
Monte: Yuku, Yukú
Morado: Ja-ntii
Morir: Kuu
Mosca: Tikama, ndikama
Muchísimo: Kua’a ni, Kua’a nxá
Mucho: Kua’a, vi’i
Muévete – rápido: Ñámaro
Muerto: Ndiyi
Mujer: Ñaa
Mundo: Ñuyivi
Nacer (nacerá): Kaku
Naranja: Tikua’a
Nariz: Xitin, kutu
Negro: Tú’un, ndiaa
Nido: Koniyuna, taka
Niña: Nalo’o, ñaluli
Niño: Talo’o, suchiluli
Nixtamal: Ndaku
No: Túu
Nombre: Nanú kua, Siwi
Nopal: Vi’nda, vincha, vin’tia, wi’nda
Nosotros: Yoo jinayo, miiyo, ndu’u, meé, suvio, ntsiu’u, mindo’o
Nostalgia: Kundavi ini, kundau ini
Nube: Viko, wiko
Nuera: Janu
Nuevo: Xaa, ajáa
Oaxaca: Ñuu Nduva, Ñuu ndúa
Oir: Jini so'o
Ojo: Nduchi, nduchi nuu
Olla: Kisi
Ombligo: Lalu, xentu
Oreja: So’o, do’o, djo’o
Otro: Inka
Padrastro: Iva tavi
Padre (su): Tatai
Padrino: Ivañui, talinu, iva yu
Pájaro azul: Xí
Pájaro carpintero: Riki, tiriki, kereke, chileka
Pájaro negro pequeño: Kuili
Pájaro pequeño: Tixu
Pájaro rojo: La saa kua, Tisaa kua’a
Pájaro: Saa, Saala, Tisaa, Laa, xala
Palabra: Tu’un
Palma: Ñuu
Palo: Yunu, yitun, itu
Paloma: Sata
Panal: yoko.
Pantalón: Loo
Pañuelo: Pañitu
Papá: Tá, Ta’ta, tata, yiva
Papa: Tikuiti, Tikuiiti
Papel: Tutu
Pasto: Iku kui, iku’u, icha
Pasto: Kuii, Icha
Pecho: Jika
Pedazo: Ña’ñu, sava
Peine: Kuka, kuika
Pelo: Ixi
Peña: Kava, Kawa, toto
Pequeñito, pequeñísimo: Lo’o chiin, luli íi
Pequeño: Luli, vali, pa’a
Pera: Ndo’ko, pele
Pericón (yerba): Ita xií’n
Perra: Ina ssii
Perro: Tina, Lusu, Tyiná.
Pescado: Chaka, Tyiánka, Chiaka, Tiaka
Petate: Yuu, yuvi
Pide: Nduku, kuni, kuatu
Pie: Xa’a, Jáa
Piedra: Yúu, Yuu
Piel: Ñii
Pintaba: Nika’yu
Piña: Vijin
Piojo: Tiku, tikú, chuku
Pitahaya: Chichi
Plátano: Chita, ntika, chuta, ndika
Plato: Ko’o
Pleito: Kuachi
Pluma: Tumi
Pobre: Ndavi, nda’vi, ndáu, ntau
Poco: Lo’o, tíli
Pollito: Chili, tirri
Pollo: Chúun, Chu.
Poquito: Lo’o chiin, tílini
Pozo: Soko
Presidencia: Ve’e Chiñu
Primo: Kuvakuachi, ñani
Puebla: Yuta Ndio’o
Pueblo grande: Ñuu kánu
Pueblo: Ñuu
Puerco: Kini
Puerta: Yujée, yuxee
Pulga: Chó’o.
Pulmón: Yata chóo
Puma: Ntika’a
Qué: An
Quince: Xa’un
Rana: Sa’va, La’vá.
Rápido: Yáchiro, ñámaro, kámakon
Rasurar: Sete
Rata: Tniñi ka’un
Ratón: Tii, tiñi, tii’n, Tin.
Rebozo: Pañu
Res: Stiki, sntiki
Rezará: Ndakuatu, ntakuatu
Riñón: Ntuchi ini
Río: Yucha, Yadia, Yute, yuta, yita, itia, ita
Rodilla: Ko’ndo
Rojo: Jakuá’a
Ropa: Toto, sama
Sabe. Jiní, ti’va
Sábila: Yau stila
Sacerdote: Sutu
Sagrado: Ja íi
Sal: Ñí
Saldrá: Kenta, kita
Saliva: Tisiwi
Sancudo: Tikueñu
Sandía: Chuta
Sapo: Rikondo, La’o, Ja’va, xava
Sábila: Yau stila
Seis: Iñu, iño
Semilla: Si’va, tata
Seno (s): Ndoko
Señor: Chaa, tata
Señora: Nana
Serpiente de cascabel: Koo teyu
Servilleta: Sa’majinu
Sesenta: Uni xiko
Seso: Meke, mpeke
Siete: Uxa, uja
Silla: Tay, siá, teyu
Sobrina: Xiku, Xikuyo
Sobrino: Xikui, sa’nji, xaxiyo
Sol: Ndikandii, Kandii, Ñu’un
Sombrero: Kachini, Yuxini ñu’u
Suegra: Ya xixoy
Suegro: Xixo,
Suelo: Ño’o, un ñu
Sueño: Ma’na, numa’na
Sumergirá: Katavi
Taller de madera: Nuu ta’vi tuxa, nu táu yunu
Tamal: Tikoo, suvi, sta-ñama
También: Suni
Tambor: Lampo
Tatarabuela: Xita xikua
Tatarabuelo: Xita xikua
Tecolote: Tiñuu, tiumi
Tejer: Kunu
Tejocote: Tinúu, tinomi
Temprano: Ja ñáa, xitaan
Tenate: Ntóo
Tepetate: Toto
Tía: Xí, xixi, didi, chixi
Tiembla: Taan
Tierra: Ñu
Tigre: Nchika’a, Ñaña, kuiin
Tío: Xitoi, xitoni, xito
Tirará: Skana, sakana
Tlacolole: Ndaxin
Tlacuache: Jako
Tlapa: Yuta Nda’yi
Todos: Taká, taka
Tomate: Tinana
Toro: Sntiki
Tortilla: Staa, xita, ndita, djita, ista, ita
Tortillero: Ndo’o xita
Tortuga: Tyikuve, Cho’o yiki.
Totopo: Tikasu, tikasun
Trabaja: Satiñu
Trabajará: Kachiño
Traga: Kóko
Tragó: Koko, ni koko
Tres: Uni
Trueno, truena: Ka’ndi
Tú: Rro, yo’o, meu, no’o, yo’ó
Tuna: Chiki
Uno: Ñii, iin
Ustedes: Ndo’o, ndoó, mendó, maaro jinaro, mííndo
Vaca: Etyntiki, kiti ndiki.
Valiente: Tee
Veinte: Oko
Vela grande: Yiti kanu
Vela: Yiti ñuma, tima
Venadito: Isu luluu, Isu luli
Venado: Isu, tisu,tixu
Verde limón: Jakui ti-yaa
Verde: Ja-kui
Vestido o falda: Xoó, Xiyo
Víbora: Koo
Viejita: Pe’e
Viento: Tachi
Visícula: Kava
Yerbabuena: Mino kastila, yuko ndia’yu
Yerno: Se’e-kasa’
Yo: Rru, mari, ye’e, yuu, yu’u
Zapote blanco: Ntoko kusu
Zapote negro: Ntoko tu’un
Zapote: Ndoko.
Zopilote: Tijíi
Zorra: Ñukuii
Zorrillo: Chíin, tiñíi, ti’in, xarinka, chíi’n
Zorro: Ñukúi ina
Se continuará actualizando este vocabulario.
Se ha estado reuniendo material para actualizar el vocabulario de la lengua mixteca en variantes lingüísticos con personas de Oaxaca y Guerrero